Το ψηφιδωτό του Καθολικού

Κατά την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, ιδρυτή της Μονής του Σινά, η διακόσμηση των βασιλικών πρέπει να ήταν υπέροχη. Αυτό είναι εμφανές στο ψηφιδωτό της αψίδας του βήματος της βασιλικής. Το ψηφιδωτό κατασκευάστηκε όταν χτίστηκε η βασιλική, μετά το θάνατο της Θεοδώρας (548) αλλά πριν από το θάνατο του Ιουστινιανού (565). Αποτελεί ένα από τα μεγάλα αριστουργήματα της εποχής και παραμένει μοναδικό ως προς το θέμα του, την πολυπλοκότητα των θεολογικών του στοιχείων και τη συνολική καλλιτεχνική του αξία.

Το θέμα του ψηφιδωτού είναι η Μεταμόρφωση του Χριστού. Στο κέντρο του κεντρικού κατακόρυφου άξονα στέκεται μια μεγαλοπρεπής μορφή του Χριστού, μέσα σε ένα γαλάζιο αουρόλιο που εκπέμπει φωτεινές διαφανείς ακτίνες υπερβατικού φωτός. Ο προφήτης Ηλίας στέκεται στα δεξιά του και ο Μωυσής στα αριστερά του, με μια χειρονομία σαν να κηρύττει. Οι τρεις απόστολοι που συνόδευσαν τον Χριστό στο όρος Θαβώρ απεικονίζονται σε στάσεις που καταδεικνύουν το μέγεθος του δέους τους, το οποίο κυμαίνεται από ταραχή έως φόβο.

Δεν υπάρχει απεικόνιση ενός ορεινού τοπίου, όπως θα αναμενόταν στο όρος Θαβώρ, αλλά μόνο μια επίπεδη περιοχή εδάφους κάτω από αυτό. Όλα τα πρόσωπα αποδίδονται με ανοιχτά χρώματα, ενώ για τα ενδύματά τους χρησιμοποιούνται αποχρώσεις του λευκού και του γαλάζιου. Ο Χριστός αιωρείται στον αέρα, οι προφήτες στέκονται σταθερά στο έδαφος, ενώ οι μαθητές είναι πεσμένοι στο έδαφος. Η κεντρική εικόνα περιβάλλεται από ζώνες πορτραίτων αποστόλων και προφητών μέσα σε κυκλικά μετάλλια- στο κέντρο της κάτω ζώνης πορτραίτων, στον ίδιο κατακόρυφο άξονα με τον Χριστό, βρίσκουμε τον βασιλιά Δαβίδ, σε στυλ βυζαντινού αυτοκράτορα. Η θέση του εκεί είναι μια αναφορά αφενός στην καταγωγή του Χριστού και αφετέρου στον Ιουστινιανό, καθώς μοιάζει πολύ με άλλες γνωστές απεικονίσεις του αυτοκράτορα. Στην πρόσοψη του τοίχου πάνω από την αψίδα βρίσκουμε ίσως την παλαιότερη εικόνα της Δέησης, του Αμνού του Θεού, ανάμεσα σε δύο αρχαγγέλους, και προτομές του Ιωάννη του Βαπτιστή και της Μητέρας του Θεού. Πιο ψηλά στον ίδιο τοίχο, βρίσκουμε μια εικόνα του Μωυσή μπροστά στην καιόμενη βάτο στα αριστερά και τον ίδιο προφήτη να λαμβάνει το νόμο στα δεξιά. Στις γωνίες της θριαμβευτικής αψίδας, υπάρχουν πορτραίτα του ηγουμένου Λογγίνου, επί των ημερών του οποίου δημιουργήθηκε το ψηφιδωτό, και του διακόνου Ιωάννη.

Το θέμα του ψηφιδωτού είναι ιδιαίτερα σχετικό με το Σινά. Στη Μεταμόρφωση, ο Χριστός εμφανίζεται εκπληρώνοντας τις γραφές και την προφητεία για τον Μεσσία, τον Δούλο του Θεού και τον Υιό του Ανθρώπου. Οι μαθητές που επιλέγονται να τον συνοδεύσουν σε αυτό το γεγονός είναι οι ίδιοι που θα γίνουν μάρτυρες της τελικής Του αγωνίας. Η σκηνή συνδέεται επίσης με τις Θεοφανείες που παραχωρήθηκαν στον Μωυσή και τον Ηλία στο όρος Σινά - Χωρήβ. Σε αυτές τις δύο περιπτώσεις ο Θεός μίλησε μόνο "δια πυρός και νεφών". Τώρα, εμφανίζεται ενώπιον του Μωυσή, του Ηλία και των μαθητών μεταμορφωμένος από τη δόξα του Θεού, αποκαλύπτοντας τις δύο φύσεις Του, την ανθρώπινη και τη θεία, όπως μαρτυρεί και η φωνή που αναδύεται από τα σύννεφα. Η φωνή στο Νέο Σινά επιβεβαιώνει ότι μια Καινή Διαθήκη θα πάρει τη θέση της Παλαιάς. Το δόγμα των δύο φύσεων, όπως οριστικοποιήθηκε στη Χαλκηδόνια Οικουμενική Σύνοδο του 451, ήταν ένα από τα πιο επιδραστικά στη βυζαντινή τέχνη, και είναι αυτό ακριβώς το δόγμα που παρουσιάζεται στο ψηφιδωτό.
Το ψηφιδωτό δεν δίνει έμφαση στο ιστορικό γεγονός -δεν υπάρχει καμία απεικόνιση του όρους Θαβώρ- αλλά δίνει έμφαση στα Θεοφάνεια. Η γαλάζια αύρα απομονώνει τον Χριστό από το χρυσό φόντο και τονίζει τη φωτεινότητα των ενδυμάτων του - "και τα ενδύματα αυτού ήσαν λευκά ως το φως". Τα τρία κατανυκτικά πρόσωπα έρχονται σε αντίθεση με τα ταραγμένα πρόσωπα των μαθητών. Ο Χριστός εμφανίζεται σχεδόν ημιδιαφανής, με δισδιάστατο σώμα. Τα σώματα των προφητών έχουν μια τρίτη διάσταση, ενώ εκείνα των μαθητών είναι πιο φυσικά. Η ίδια αυτή διαφοροποίηση απεικονίζεται και στα πρόσωπα. Το πρόσωπο του Χριστού φέρει μια θεϊκή μεγαλοπρέπεια, εκείνο του Μωυσή μια εσωτερική γαλήνη, εκείνο του Ηλία πάθος, ενώ οι μαθητές εμφανίζουν ταραχή και θρησκευτικό δέος. Η ιδιοφυΐα του άγνωστου καλλιτέχνη στην απόδοση της εσωστρέφειας των προσώπων φτάνει στο αποκορύφωμά της στο πορτρέτο του Ιωάννη του Βαπτιστή. Το μεγάλο πάθος που διακρίνεται στο πρόσωπό του, με τα μεγάλα μάτια, θυμίζει ελληνική τραγική μάσκα και έρχεται σε έντονη αντίθεση με το ήρεμο πρόσωπο της Μητέρας του Θεού. Η ποικιλία των εκφράσεων του προσώπου, ο υπαινιγμός στην αρχαία ελληνική παράδοση και η αριστοτεχνική εκτέλεση του έργου αποτελούν ασφαλή σημάδια ότι οι καλλιτέχνες προέρχονταν από την Κωνσταντινούπολη.

Όσον αφορά την ψηφιδωτή σύνθεση στο καθολικό της Ιεράς Μονής του Όρους Σινά, με βάση την εικονογραφία και τα υφολογικά και ιστορικά κριτήρια του ψηφιδωτού, υποστηρίζουμε την άποψη ότι το ψηφιδωτό σύνολο μπορεί να χρονολογηθεί στο 565/566, αμέσως μετά το θάνατο του Ιουστινιανού. Επιπλέον, συμφωνούμε και με την επικρατούσα άποψη ότι το ψηφιδωτό ήταν έργο ενός κωνσταντινουπολίτικου εργαστηρίου. Θα προσθέταμε, ωστόσο, ότι το εικονογραφικό αυτό θέμα δημιουργήθηκε στο Σινά, εμπνευσμένο από τον διανοούμενο της μονής Ηγούμενο Ιωάννη, συγγραφέα της Κλίμακας (Σκάλα Θείας Ανόδου), ο οποίος πρέπει να ταυτιστεί με την αναπαράσταση του διακόνου Ιωάννη στο ψηφιδωτό. Από αυτό καταλαβαίνουμε ότι υπηρετούσε ως διάκονος στη μονή εκείνη την εποχή. MPK

Λίγο καιρό αργότερα, το εικονογραφικό σχήμα θα ενισχυθεί με την προσθήκη δύο εικονογραφημένων εικόνων στους πεσσούς του βήματος, της Θυσίας του Ισαάκ και της Θυσίας της κόρης του Ιεφθά. Τα ψηφιδωτά των κωνσταντινουπολίτικων εκκλησιών που προϋπήρχαν της έναρξης της εικονομαχίας το 726 καταστράφηκαν όλα. Ευτυχώς, το Σινά γλίτωσε από αυτή την καταστροφή, καθώς βρισκόταν πλέον σε ξένο έδαφος. Έτσι, το ψηφιδωτό του Σινά αποτελεί μοναδική μαρτυρία για τα χαμένα καλλιτεχνικά έργα της πρωτεύουσας. GG