Εικόνες της Παναγίας της Καμένης Βλάστης στο Σινά

Στη συνέχεια ο Θεός εμφανίστηκε στον Μωυσή στο Σινά και του παρέδωσε τις Πινακίδες του Νόμου. Η μετατροπή του Όρους Σινά σε μια από τις απόλυτες loca sancta της Παλαιάς Διαθήκης δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για να ζουν εκεί ερημίτες τουλάχιστον από τον τέταρτο αιώνα έως τα μέσα του έκτου αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ζήτησε από αυτούς να ιδρύσουν ένα οχυρωμένο μοναστήρι στους πρόποδες του Όρους Σινά, στη θέση όπου βρισκόταν ακόμη η καιόμενη βάτος. Κατά συνέπεια, το μοναστήρι αφιερώθηκε στην Παναγία της Βλάστης.

Παρόλο που η αφιέρωση του μοναστηριού θα άλλαζε, πιθανότατα στις αρχές του δέκατου τρίτου αιώνα, από την Παναγία της Εγκαυματικής Βλάστης στην Αγία Αικατερίνη, αφού έγινε ο χώρος φύλαξης του σώματος της Αγίας Αικατερίνης, αυτό δεν μείωσε τη θέση της Μητέρας του Θεού στο Σινά. Αντιθέτως, αν εξετάσουμε τις εικόνες που σώζονται στο μοναστήρι, ο αριθμός εκείνων που απεικονίζουν την Παναγία είναι ο μεγαλύτερος, όχι μόνο σε σύγκριση με εκείνες της Αγίας Αικατερίνης, αλλά και με εκείνες του ίδιου του Χριστού, αν και η βασιλική του μοναστηριού ήταν αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Χριστού.

Μεταξύ των πολλών απεικονίσεων της Μητέρας του Θεού σε φορητές εικόνες στο Σινά, ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στις εικόνες της Παναγίας της Βουστάδας, καθώς αυτή είναι η πιο σιναϊτική απεικόνισή της. Πρόκειται για την εικόνα locus sanctus της Μητέρας του Θεού στο Σινά. Ωστόσο, είναι περίεργο ότι η εικόνα της Μητέρας του Θεού με τη μορφή της καιόμενης βάτου εμφανίζεται για πρώτη φορά στις εικόνες του Σινά αρκετά αργά. Η πρωιμότερη σωζόμενη παράσταση της Παναγίας στο Σινά, στην οποία αναγράφεται ως Μήτηρ Θεοῦ ἡ τῆς Βάτου ("Μητέρα του Θεού της Βάτου") παρουσιάζει την Παναγία στον εικονογραφικό τύπο της Κυριώτισσας. Ἡ εἰκόνα αὐτή ὑπογράφεται ἀπό τόν ζωγράφο Πέτρο, ἡ παρουσία τοῦ ὁποίου στό μοναστήρι τεκμηριώνεται τή δεκαετία τοῦ 1220. Το έργο του Πέτρου συνδέεται ίσως σημαντικά με την επίσκεψη του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Ευθύμιου Β' στο Σινά. Ο τελευταίος πέθανε στο Σινά και τάφηκε στο μοναστήρι. Η μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του, που εξακολουθεί να στέκεται στη βορειοανατολική γωνία της βασιλικής του μοναστηριού, φέρει επιγραφή στα αραβικά και τα ελληνικά με την ημερομηνία θανάτου του, 13 Δεκεμβρίου 1223. Μια εικόνα του ζωγράφου Πέτρου απεικονίζει τον Μωυσή με τις Πινακίδες του Νόμου και τον Ευθύμιο Β΄, σε δέηση, εκατέρωθεν της Παναγίας Βλαχερνίτισσας, με τη μορφή ολόσωμης όρθιας Μητέρας του Θεού, οράνιε, με το Χριστόπουλο σε μενταγιόν μπροστά στο στήθος της. Η εικόνα αυτή πρέπει να φιλοτεχνήθηκε περίπου την εποχή του θανάτου του Ευθύμιου Β΄, καθώς αναφέρεται σε αυτήν ως μακάριος ("ευλογημένος"). Φαίνεται πιθανό ότι η εικόνα αυτή κρεμόταν δίπλα στον τάφο του. Η πρωιμότερη σωζόμενη παράσταση της Παναγίας ως φλεγόμενη βάτος μαζί με τον Μωυσή που βγάζει τα σανδάλια του βρίσκεται σήμερα όχι στο Σινά αλλά στην Ιερουσαλήμ. Πρόκειται για μια εικόνα των τελών του 12ου αιώνα στο Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Η Παναγία κάθεται στο κέντρο της φλεγόμενης βάτου, ενώ ένας άγγελος την πλησιάζει από ψηλά. Ένα μενταγιόν με το Χριστό-παιδί μπροστά από το στήθος της φέρνει αυτή την απεικόνιση πιο κοντά στον εικονογραφικό τύπο της Βλαχερνίτισσας. Στο δεξί της χέρι κρατάει μια άτρακτο σαν να πρόκειται για σκηνή Ευαγγελισμού. Πρέπει να σημειωθεί ότι ήδη από τον τέταρτο αιώνα, διάφοροι Πατέρες της Εκκλησίας είχαν ερμηνεύσει το θαύμα της καμένης βάτου ως παραβολή της Παλαιάς Διαθήκης για την Παρθένο Μαρία ως σκεύος για τη γέννηση του Χριστού.

Σε μια εικόνα στο Σινά με την Αγία Αικατερίνη και την Παναγία Κυριώτισσα, η φλεγόμενη βάτος απλώνεται από το έδαφος και καλύπτει το σώμα της Παναγίας (Αίθουσα 2, 7.5). Στην εικόνα αυτή ο Μωυσής, σε μικροσκοπική κλίμακα, απεικονίζεται ανάμεσα στην Αγία Αικατερίνη και την Παναγία και στέκεται μπροστά από τη βάτο, βγάζοντας τα σανδάλια του. Ένας δεύτερος Μωυσής, επίσης σε μικροσκοπική κλίμακα, στέκεται στα δεξιά της Παναγίας υψώνοντας το δεξί του χέρι. Αυτή η εικόνα, που γενικά χρονολογείται στον δέκατο τρίτο αιώνα, έχει κατά τη γνώμη μου πολλά από τα χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του Πέτρου. Αν γίνει δεκτή αυτή η σύνδεση, η εικόνα ζωγραφίστηκε πιθανότατα τη δεκαετία του 1220.

Σε μια άλλη εικόνα στο Σινά, το δίπτυχο με τον Άγιο Προκόπιο στην αριστερή πτέρυγα και την Παναγία Κυκκώτισσα στη δεξιά, η Παναγία της φλεγόμενης βάτου, ζωγραφισμένη στο άνω πλαίσιο της δεξιάς πτέρυγας, έχει υιοθετήσει μια διαφορετική εικονογραφία: μια ορφανή Παναγία, σε προτομή, πλήρως βυθισμένη στη φλεγόμενη βάτο. Το γεγονός αυτό φέρνει την απεικόνιση της Παναγίας της βάτου πιο κοντά στον εικονογραφικό τύπο της Βλαχερνίτισσας, και αυτό τη συνδέει με την εικόνα που βρίσκεται σήμερα στο ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο στα Ιεροσόλυμα, η οποία ήδη αναφέρθηκε παραπάνω.
Αν και το σύντομο αυτό δοκίμιο επικεντρώνεται στις εικόνες, είναι σημαντικό να ληφθεί υπόψη η τοιχογραφημένη παράσταση της Παναγίας της φλεγόμενης βάτου στην αψίδα του παρεκκλησίου αφιερωμένου στον Άγιο Ιάκωβο, που βρίσκεται στη βορειοανατολική γωνία της βασιλικής του Σινά (Φωτ. 46). Η Παναγία της φλεγόμενης βάτου απεικονίζεται στο κέντρο της σύνθεσης μεταξύ του Αγίου Ιακώβου και του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, στα αριστερά, και του Αγίου Βασιλείου και του Μωυσή, στα δεξιά. Η απεικόνισή της ακολουθεί την εικονογραφική φόρμουλα της ορφανής Παναγίας με τα χέρια της σε ανοιχτή χειρονομία, ενώ οι φλόγες της βάτου κατακλύζουν τη μορφή της. Η χρονολογία του δέκατου πέμπτου αιώνα αυτής της τοιχογραφίας, που προτάθηκε από τον Μανώλη Χατζηδάκη, αμφισβητήθηκε από τον Vojislav Djuri και πιο πρόσφατα από τον Georgi Parpulov, ο οποίος πρότεινε χρονολόγηση του δέκατου τρίτου αιώνα. Αυτή η χρονολόγηση του δέκατου τρίτου αιώνα φαίνεται πιο πειστική για την τοιχογραφία αυτή, η οποία επίσης συνηγορεί υπέρ της απόδοσής της στον Πέτρο.

Αυτό που προκύπτει από αυτή τη σύντομη επισκόπηση είναι η σημασία του ειδικού καθεστώτος του μοναστηριού του Σινά στην ανάπτυξη των εικόνων της Παναγίας της καμένης βάτου. Πρόκειται για μια σημαντική περίπτωση μιας νέας εικονογραφίας που αναπτύχθηκε στην περιοχή και όχι στην Κωνσταντινούπολη. Μπορεί επίσης να παρακινήθηκε από τοπικές περιστάσεις όπως η ανακάλυψη των λειψάνων της Αγίας Αικατερίνης, αλλά και η επιμονή ταυτόχρονα να συνεχιστεί η ακόμη μεγαλύτερη σημασία των τόπων όπου πιστεύεται ότι ο Θεός εμφανίστηκε στον Μωυσή, και στην περίπτωση της Βλάστης, ότι προείδε τη γέννηση του Χριστού στη μήτρα μιας παρθένας. MV